Kerkük Katliamı

Bu yazı çoğunluk itibarı ile Sn. Habib Hürmüzlü'nün Kerkük Gazetesi için Temmuz 2003 yılında kaleme aldığı ve aşağıda kaynakçada gösterilen diğer yazılardan da alıntılar yapılmıştır. Kerkük Katliam'ının öncesi ve sonrası hakkında derli toplu bilgileri bir arada bulabilirsiniz. Ufak tefek eklemeler ve yazım yanlışlarını düzeltme haricinde katkım olmadı. Yazarların kendi kalemlerinden anlattıklarını aşağıda bulabilirsiniz. Toplum bilincini canlı tutabilmek, kim dost, kim düşman sağlıklı ayırt edebilmek için bu tür acı veren olaylar hakkında okumalı ve başkalarını da haberdar etmeliyiz.

Her türlü mahrumiyet içinde varlıklarını günümüze kadar sürdüren Türkmenler, çeşitli yönetimler tarafından zaman zaman soykırımlarına maruz kalmışlardır. 1924, 1939, 1946, 1959, 1980 ve 1991 yıllarında Türkmenler unutulması mümkün olmayan acılı günler yaşamışlardır. Bunların arasında 14 Temmuz 1959 tarihinde Kerkük’te meydana gelen soykırım, Türkmenlerin yaşadığı en büyük facialardan biridir. Tarihe ‘Kerkük Katliamı’ olarak geçen bu soykırımda, insanlık dışı vahşetler yaşanmıştır.

Katliam Öncesi Siyasi Manzara

1958 yılı Temmuz ayının 14'ünde Irak Ordusu kanlı bir darbe yaparak Kraliyet rejimin devirdi ve Irak'ta Cumhuriyeti ilan etti. Askeri cuntanın en güçlü ismi olan General Abdulkerim Kasım çok geçmeden ihtilali birlikte yaptığı subayları devre dışı bırakarak Irak'ın tek güçlü hakimi oldu. General Kasım gücünü pekiştirmek için komünist partisinin desteğine ihtiyaç duydu ve böylece de komünist güçler devletin kaderini elinde tutmaya başladı.

Kraliyet devrinde Irak Türkleri hiçbir siyasi ya da kültürel hakka sahip değildi. Ancak bireysel olarak kişiler, kendi hayatlarını özgürce yaşamakta idiler. Bir Irak Türkü, özel toplantılarında Türkçe konuşmak, Türkiye'den gelen gazete ve kitapları alıp okuyabilmek, kendi adına taşınmaz mal satın alabilmek, çocuğunu istediği fakültede okutmak ve ticarethanesini kurmak gibi haklara sahip idi. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Irak Türkleri de harekete geçerek birkaç ay estirilen hürriyet havasından nasiplerini almaya çalıştılar. Ancak bu tablo uzun süre devam etmedi ve komünistler kendilerinden olmayan her kesime ve her kişiye düşman gözüyle bakmaya başladılar. Başkent Bağdat'ta ve genelde Irak sathında tutuklamalar, işkenceler ve baskılar giderek artan bir şekilde devam etti. Kerkük şehrinde ise durum bir az daha farklı idi. İkinci ordu komutanı Albay Nazım Tabakçeli komünist güçlerin Kerkük'te cirit atmalarına ve onların karşısında mertçe duran Türkmenlere dokunmalarına meydan vermiyor ve Türkmenleri elinden geldiği kadar koruyordu.

Yıllar boyunca sindirilmiş olan Irak Türkmenleri ihtilalden birkaç yıl öncesinden başlayarak hareketlenmeye başlamışlardı. Genç aydın kesim, az da olsa, milli duyguları pekiştiren bazı faaliyette bulunuyordu. Cumhuriyetin ilanından sonra Iraklıların her kesiminde değişmeler ve adeta patlamalar oldu. Arap, Türk, Kürt ve sair azınlıklar arasında milli duygu birden doruğa çıkmaya başladı. Komünist güçler ise bu canlanma hareketini her vesile ile bastırmaya ve bu kesimleri siyasi alanda devre dışı bırakmaya çalışıyor ve rejimi arkasına alarak bu alanda başarı kaydediyordu.

Arap rejimleri, Türk bölgelerini planlı olarak Araplaştırmaya başlamadan çok önce, komünistlik kisvesine bürünmüş olan Kürtler, Türk bölgelerini ve özellikle Kerkük şehrini Kürtleştirmek için büyük gayret göstermeye başlamışlardı. Komünist güçlerinin kurduğu tüm sendika, dernek ve kuruluşlar kısa zamanda Kürtlerin eline geçti. Zaten şehrin büyük ölçüde çoğunluğunu elinde tutan Türkmenler, bu kuruluşlara karşı nefret duyup kendi istekleriyle de bu alana girmeyi reddetmişlerdi.

Cumhuriyetin ilanından az önce Kerkük Belediye Başkanlığı'na atanan Kürt başkan, Maruf Berzenci belediyenin yaptırmış olduğu Kerkük'ün en büyük oteline, bir Kürt adı verme çabasındadır. Komünizm yanlısı güçlerin Türkler ile ufak tefek çarpışma ve didişmeye girdiler. Nihayet Kürt lider Molla Mustafa Barzani'nin Kerkük şehrini ziyaret edip oradaki siyasi otorite tarafından bir kahraman olarak karşılanmasıdır. Bunun hemen akabinde de Irak Türklerinin çok sevdiği ve saydığı Albay Hidayet Arslan'ın vefatı ve cenazesinin kaldırılışı sırasında iki taraf arasındaki sürtüşme ve Tuz Hurmatu Kasabasında cereyan eden olaylar, barut fıçısını patlamaya hazır duruma getirmeye yetmişti bile.

8 Şubat 1959 tarihinde Musul şehrinde General Kasım'a karşı başlatılan başarısız askeri darbeden sonra Kerkük'te Türk yanlısı olan komutan Tabakçeli görevden alınarak tutuklandı ve Kerkük'e azılı bir komünist ve Türk düşmanı olan Albay Davut El-Cenabi getirildi. Yeni komutan komünist güçler tarafından tren istasyonunda fatihler gibi karşılandı. Albay Davut El-Cenabi daha ilk günden itibaren Türkleri sindirmek ve ezmek için kollarını sıvadı. Gelişi üzerinden 24 saat geçmeden Kerkük'te Türkçe, Arapça olarak çıkmakta olan haftalık üç gazetenin (Beşir, Afak, Kerkük gazeteleri) kapatılması emrini verdi. Beşir gazetesinin sahibi ve yöneticisi olan üç genç Kerküklü avukat tutuklanarak ikisi Irak'ın güneyine ayrı ayrı yerlere sürgüne gönderildi. Üçüncüsü ise Bağdat'ta bir askeri karargahta hapse atıldı. Kısa bir süre içinde değişik kesimlerden binlerce Iraklı Türkmen ya güney illere sürgün edildi ya da tutuklanarak zindanlarda işkenceye tabi tutuldu. Hapishanelere atılan ve sürgüne gönderilenler Haziran ayı sonunda çıkan genel aftan yararlanarak memleketlerine döndüler.

12 Temmuz 1959 akşamı General Kasım'ın kabinesine (kendisi başbakan idi) üç komünist partisi yöneticisi, bakan olarak atandı. Bu atama komünist güçlerin her yere ve her kesime daha fazla hakim olmasını sağladı.

İşte Kerkük Şehri ve Kerkük'teki Türkmenler, 14 Temmuz gününde yapılacak olan Cumhuriyetin yıl dönümü kutlamalarını ve aynı günde patlak veren katliam olayını bu manzara içinde karşıladılar.

Olayların Başlangıcı

Irak’ta cumhuriyetin ilanının birinci yıl dönümünde kutlama şenliklerine katılmak gayesiyle çoluk-çocuk, genç-ihtiyar, kadın-erkek bütün Türkmen halkı, millî giysileri ile sokağa çıkmışlardı.

Ancak törenin başlaması ile birlikte, gözü dönmüş caniler, silahsız olan Türkmenlere saldırıya geçmişlerdi. Silahların patlaması ile birlikte, sinsice hazırlanmış korkunç bir soykırım planını sahneye koymuşlardı.

14 Temmuz 1959 günü geldiğinde, şehir yüze yakın zafer takı ile süslenmişti. O gün yapılacak şenlik ve törenler için şehir, adeta büyük bir bayram hazırlığı yaşamıştı.

Günlerce süren bu hazırlıklar tamamlanmış, çoluk-çocuk, küçük-büyük, kadın-erkek bütün şehir halkı milli kıyafetler içinde, o gün kutlama töreninin başlamasını bekliyordu. Kavurucu sıcakların biraz azalması üzerine, akşam saat 18.00′den itibaren halk cadde ve sokakları doldurmaya başladı. Giyilen rengarenk milli kıyafetlerle halk, bayram sevinci içerisinde türküler söylüyor, milli oyunlar oynuyorlardı. Saat 19.00′da ise, resmigeçit başladı.

Resmi geçidin ön sıralarında yer alan kişiler arasında Belediye Başkanı Maruf Berzenci ve komünist olan resmi yöneticiler ile İleri Gençlik, Barış Severler, Devrimci Öğretmenler ve Halk Mukavemet Teşkilatı gibi komünist kuruluşlar ve yüzlerce militan vardı.

Bu arada, belirli bir plana göre hazırlanmış olan militanlar, gericilik, Turancılık ve faşistlikle suçladıkları Türkler aleyhine çeşitli sloganlar atıyorlardı. Saat 19. civarında ilk silah sesleri duyuldu ve Türkler yer yer saldırıya uğradı. İlk olarak Türklerin oturduğu 14 Temmuz Kahvesi’nin sahibi Osman Hıdır, atılan kurşunlarla şehit edildi; ayaklarına ipler takılarak, bir motorlu araca bağlandı ve sürüklenmeye başlandı. 

Silahsız ve sadece cumhuriyetin ilanının birinci yıl dönümünü kutlamaya çıkmış bulunan Türkler, otomatik silahların taraması ile dağılmaya başladı. Kadınlar, çocuklar panik içinde koşuşmaya ve şaşkınlık içinde sığınacak yer aramaya koyuldu.

Halkın panik içinde köşe bucak saklanmaya çalışması üzerine, 2.Tümen Komutanlığı’nın emriyle sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Her zaman yasalara saygılı olan Türkmenler de bu çağrıya uyarak evlerine çekilmişlerdir. Ancak çok geçmeden, bu yasağın sadece Türkler için ilan edilmiş olduğu anlaşıldı. Daha sonra Türk toplumunun ileri gelenleri, 2.Tümen Komutanlığı’nca istendikleri gerekçesiyle, evlerinden alınarak, Kerkük Kışlasına götürüldü.

Burada kurulan sözde halk mahkemelerinde, beş-on dakika içinde yargılanarak, kurşuna dizildiler. Ordu, polis ve sivil teşkilatlar ile komünist partinin üyeleri el ele vererek, evlere baskınlar yaptılar ve yüzlerce Türkü tutukladılar. Bir kısmını barakalara doldurarak, süngü ve dipçiklerle katlettiler. Evlerinden alınan bazı Türk liderleri, ailelerinin gözleri önünde makinalı tüfeklerle şehit edildiler.

Ardından Türkmen ileri gelenleri, birer ikişer evlerinden alınarak, o zaman 2.Ordu Tümeni’nin karargâhı olan Kerkük Kışlasına götürülmüşlerdi. Burada kurulan sözde halk mahkemelerinde, alay ve hakaretlere maruz kalan Türkmenlerin değerli şahsiyetleri, 5-10 dakikalık süre zarfında yargılanmışlar ve kurşuna dizilmişlerdir.

Kanlı katiller, tescilli Türk düşmanları nerede bir Türkmen evi bulsalar onu sağlam bırakmadılar… 

Hayatını Irak ordusunda bu beldenin toprağına taşına veren ve savunan yiğit kahraman Türkmen Lideri Ata Hayrullah 14 Temmuz katliamın ilk gecesinde evde çocuklarıyla konuşmuş ve onlara Türk tarihinden söz açarak, o vakitte tüm aile fertlerinin TÜRK milli kıyafetlerini giymelerini istemişti…

Kendisi de onlarla beraberken Komünist uşakları kapısını çalmış ve “seni kumandan kışlada istiyor” diyerek onu Türklerin toplandığı ölüm ve kan meydanına götürdüler. Kıyıcı canavarlar ona en iğrenç işkence ve acıyı gösterdiler. Onu kışlanın önünde bulunan bir ağaca bağladıktan sonra diri diri etlerini keserek 

“TURANÇILARIN TÜRKÇÜLERİN LİDERİ ATA HAYRULLAH’IN ETİNİN KİLOSU 10 FULUS (kuruş) ALAN VAR MI?”

Etlerini etrafta olan hayvanların önüne atmaya başladılar.

Katiller bu defa aynı zulmü kardeşi Yarbay Doktor İhsan Hayrullah’a da yaptılar. Bu biçimde şehit oldu. Kardeşini önünde işkence yaparak öldüren, yüreği insan sevgisine dolu kendisine zulüm ve işkence eden bu cellatları defalarca bedava olarak tedavi edip ilaçlar vermiş, kendi evinde konuk etmiş, yemek ve su ikram etmişti.

Bu da yetmemiş, Türkmen şehitlerinin cesetleri, ip veya sicim aracılığı ile motorlu araçlara bağlanmış, cadde ve sokaklarda dolaştırılarak sürüklenmişlerdir. Üç gün üç gece süren bu can pazarında kimi Türkmen şehidinin mübarek bedeni üç gün süreyle kızgın güneşin altında elektrik direklerinde asılı durmuştur. Kiminin gözleri oyulmuş; kimileri diri diri toprağa gömülmüştür.

Böylece 3 gün 3 gece süren ve tarihe Kerkük Katliamı olarak geçen soykırımı başlamış oldu.

Daha sonra adları tespit edilen diğer Türk aydınları da, sırayla evlerinden alındı ve aynı akıbete maruz kaldı. Gözü dönmüş caniler, insanlık dışı vahşetler işlediler. Kimilerini diri diri toprağa gömdüler. Kimilerini elektrik direklerine astılar ve kızgın güneş altında bıraktılar. Kimilerinin gözlerini oydular. Ölenlerin yanı sıra, binlerce Türk, çeşitli biçimde yaralanmıştı.

Bu vahşetleri gören bazı kişiler, aklını kaybederek çıldırdı. Korku ve dehşet yüzünden bazı hamile kadın da çocuğunu düşürdü. Hastaneler yaralılarla doldu; tutuk evleri ve hapishanelerde de yer olmadığı için, birçok okul, cezaevi haline getirildi.

Bu vahşetler devam ederken, Türklere ait mağaza, dükkân, ticaret merkezleri ve evler, çapulcular tarafından yağma edildi. Can güvenliğinin yanı sıra, Türklerin mal güvenliği de kalmamıştı. Komünist ve Kürt yağmacılar tarafından talan edilen ve toplanan Türklere ait eşya ve malların, kamyonlarla kuzey bölgelerine taşındığı görüldü. 

Bu korkunç olaylar Kerkük’ün tarihinde kolay kolay silinemeyecek izler bırakmıştır.

Katliamın Bilançosu

Şehri kuşatıp istedikleri gibi insanlık dışı eylemleri en ufak bir acıma ya da merhamet duymadan yaşlı genç, kadın erkek, büyük küçük demeden masum insanları en iğrenç yollarla katlettiler. Kurbanlarını askeri cip arabalarına bağlayıp sokaklarda sürükleyerek türlü işkencelere tabi tuttuktan sonra şehit ettiler. İnsanları diri diri elektrik direklerine bağlayıp vücutlarından parçalar keserek içlerindeki vahşet hislerini tatmin ettiler. Evleri, dükkanları mağazaları yağmaladılar, şehri bir harabe haline çevirdiler.

Şehit edilen Kerküklüler; Ata Hayrullah (Albay), İhsan Hayrullah (Yarbay Doktor), Selahattin Avcı (İş Adamı), Mehmet Avcı (Memur), Nihat Fuat Muhtar (Öğretmen), Cihat Fuat Muhtar (Öğrenci), Emel Fuat Muhtar (Öğrenci 12 yaşında), Kasım Neftçi (Arazi Sahibi), Ali Neftçi (Serbest Meslek), Osman Hıdır (Kahve Sahibi), Cahit Fahrettin (Öğrenci), Zuhir İzzet Casım (Kahve Sahibi), Şakir Zeynel (Kahve Sahibi), Gani Nakip (Memur), Kemal Abdussamat (Mühendis), Fatih Yunus Ali (Teknisyen), Cuma Kamber (Teknisyen), Enver Abbas (Öğrenci), Kazım Abbas Bektaş (Öğrenci), Hacı Necmettin Abdullah (Serbest Meslek), Hasip Ali (İşçi), Nurettin Aziz (İşçi), İbrahim Ramazan (Tamirci), Abdulhalik İsmail (Öğrenci), Abdullah Ali Beyatlı (Teknisyen), Selahattin Kayacı (İşçi), Abbas Kadir (Öğrenci), Selahattin Köprülü (Polis), İbrahim Hamza (Kasap), Kemal’in Annesi olarak tanınan yaşlı bir ev hanımı, Adil Abdulhamit (Öğretmen), Abdullah Ahmet (İşçi), Habib Ali, Abdugani Seyid Mehmet, Sadik Kaleli, Halil Şakir (Serbest Meslek), Salah Terzi (Serbest Meslek)

Türkiye’nin Tepkisi

Akıllara durgunluk veren bu vahşetle ilgili haberler, çok geçmeden dünyanın her tarafında duyulmaya başlamış, Avrupa'da birçok TV katliamda öldürülen Türklerin sokaklardaki cesetlerini haber bültenlerinde göstermiş ve bütün dünya adeta şoke olmuştur. 

Türkiye'ye gelince ne yazık ki, Türk radyoları bu konuda bir müddet suskunluğunu sürdürmüştür. 

Türk Medyası; adı üzerinde halkın yerine egemenlerin medyasıdır. Bu nedenle egemenlerin medyasında, yayınlananlara, yayınlanmayanlara baktığımızda, iktidarın düşüncelerini, siyasetlerini, hatta açık-gizli niyetlerini okumak mümkündür. Olaylardan halkın haberinin olması için çalışması gereken medya yerine egemenlerin görmesini ve duymasını istediklerini haberleştiriyorlar. Bu eskiden de böyleydi şimdi de. Sadece patronlar, bir de kalem tetikçileri değişti. Keza, uluslararası medya organları da, Türkiye’deki siyasi, iktisadi, ideolojik iktidarlarla organik ilişkide olmadıkları için, hele özel bir konuyu izleyip aktarmak için olay yerine muhabir de göndermişse, Türk egemen medyasının haber tahrifatını ve haber gizlemesinin önüne geçebiliyor. 

Bu olay Amerikan basınında da yankı bulmuştur. Amerika’nın tanınmış gazetelerinden The New York Times Gazetesi bu konuda haber vermiştir. “Bağdat’ın 150 mil kuzeyinde olan Kerkük’ün çoğunlu­ğu müreffeh Türkmenlerden oluşmaktadır. Eyleme, çeşitli silahlarla donatılmış sivil Kürtlerle, ordu ile işbirliği içerisinde olan komünist ağırlıklı Halkın Direniş Grubu (çoğu Kürtlerden oluşuyordu) katılmışlardır. (The New York Times, 21 Temmuz 1959) 

Basında katliamla ilgili olarak Tel-Aviv, Şam ve Kahire mahreçli haberler yayınlamaya başlayınca, Türk milleti büyük bir infial göstererek soydaşları hunharca katledilmesinden derin üzüntü ve kedere gark oldu. Bu arada Moskova Radyosu, yavuz hırsız misali Kerkük olayının, Musul Petrol Bölgesini ilhak etmek isteyen Türkiye'nin eseri olduğunu iddia eder. Bunun üzerine Türk hükümeti 28 Temmuz 1959 günü yayınladığı resmi bir açıklama ile Kerkük'teki kanlı hadiselerin tek sorumlusunun uluslararası Komünizm olduğunu, Moskova Radyosunun bu konudaki iddialarının hezeyandan başka bir şey olmadığını sert bir dille ifade etti.

Kerkük’te katliam yapıldığına ilişkin haberler, 19 Temmuz tarihinden itibaren Türkiye’ye gelmeye başladı. İsviçre’den o akşam Ankara’ya dönen Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, havaalanından doğru makamına giderek, katliam ile ilgili gelen haberler üzerine, geç saatlere kadar değerlendirmeler yaptı. İki gün sonra Zorlu, Irak’ın Ankara Büyükelçisi'ni kabul ederek, kendisinden güvence istedi.

Olaylar hakkında bilgi vermek üzere Ankara’ya gelen Türkiye’nin Bağdat Büyükelçisi Fuat Bayramoğlu, Dışişleri Bakanı Zorlu ile görüşmeler yaptı. Gerekli talimatı aldıktan sonra, tekrar Bağdat’a dönen büyükelçi, Türk Hükûmetinin istekleri ile birlikte, Başbakan Adnan Menderes’in de bir mesajını Kasım’a bildirdi.

İstanbul’da üniversite öğrenimini gören Dr. A. Haluk Beyatlı bir yolunu bularak Irak’tan kaçmayı ve İstanbul’a gelmeyi başarıyor. 24 Temmuz 1959 Cağaloğlu’ndaki eski halkevi binasında bir basın toplantısı düzenlemek istiyor. Ancak polis herhangi bir gerekçe göstermeden basın toplantısını yasaklayarak gelen gazeteci ve Kerküklü gençleri dağıtıyor. Bunun üzerine bir gazeteci Türk Haberler Ajansı vasıtası ile aynı gün akşamı adı geçen genç ile röportaj yapmayı başarıyor. Ertesi günü gazetelerinde kanlı olayların bütün detayları ile Türk Kamuoyuna duyurulmuştu. 

25 Temmuz 1959 tarihinde Türk Dışişleri Bakanlığı, kamuoyuna bir açıklamada bulundu. Kerkük’te bazı üzücü olayların meydana gelmesi üzerine otuza yakın Irak vatandaşı Türk’ün öldüğüne işaret edilen bildiride, Türk Hükûmetinin, Bağdat Büyükelçiliği kanalı ile Irak Dışişleri Bakanlığı nezdinde girişimde bulunduğu, bu arada Türk Dışişleri Bakanı tarafından kabul edilen Irak’ın Ankara Büyükelçisinin de aynı biçimde ifadelerde bulunduğu ve güvence verdiği, Birleşmiş Milletler anayasasına aykırı olan ve onun tarafından mahkum edilmiş bulunan bu hareketin Irak Hükümeti tarafından ifade edildiği gibi önlenip tekrarlanmasına engel olunabileceğini istediği görüşlerine yer verilmiştir.

Başta Milli Türk Talebe Birliği olmak üzere birçok kuruluş, soydaşlarımızın maruz kaldıkları bu menfur olayı kınamış ve facia, Niğde Milletvekili Asım Eren tarafından TBMM'ye getirilerek Dışişleri Bakanı'ndan bu konuda açıklama yapması istenmiştir. Basında da Türk kanının akıtılması olayı karşısında adeta fırtınalar kopartılmış ve başta Milliyet Gazetesi olmak üzere, olayın aydınlatılması için Bağdat'a özel muhabirlerini yollamışlardır. 25 Temmuz günü de Milliyet Gazetesi muhabiri Turam Aytul'un Bağdat'tan gönderdiği "Kerkük'te Türkler hunharca öldürüldü" başlıklı haberi ile olay doğrulanınca Türk hükümeti 26 Temmuz günü gazetelerde yayınlanan resmi bir açıklama yapmıştır. Söz konusu açıklamada: "Kerkük2te bazı müessif hadiselerin vukua geldiği ve bu arada maatteessüf otuza yakın Irak vatandaşı soydaşımızın öldüğü malumdur" dendikten sonra Türk hükümetinin konu ile ilgili olarak Bağdat nezrinde teşebbüste bulunduğu ve Irak hükümetinden teminat aldığı belirtilmiştir. Gerçekten de bir iki gün sonra (29 Temmuz) Irak Başbakanı General Kasım bir basın toplantısı yaparak Kerkük'te komünistlerin Türklere yaptıkları mezalimi dünyanın en alçak cinayetleri olarak vasıflandırmış ve faşistlerin bile bu kadar vahşice davranmadıklarını söylemiş ve Kerkük hadiseleri sırasında çekilen bazı fotoğrafları cebinden çıkararak gazetecilere göstermiştir.

Türk Hükümetinde Sağlık Bakanı olan Kerküklü merhum Dr. Lütfü Kırdar'dan anlatmasına göre; Türk hükümet General Kasım'ın böyle bir açıklama yapması için Irak'a diplomatik kanaldan baskı yapmış. Ancak Ankara'nın bu açıklama ile tatmin olmaması üzerine, Irak Başbakanı 3 Ağustos günü ikinci bir açıklama yaparak, Kerkük hadiseleri sırasında çekilen 750 fotoğrafın eline bulunduğunu, bu olaylarda birçok Türk'ün diri diri toprağa gömüldüğünü, cinayet faillerini şiddetle cezalandıracaklarını ifade etmiştir. Zamanla Kerkük Katliamında şehit edilen Türklerin fotoğrafları Türkiye'ye ulaşınca bu fotoğraflar basında çıkmaya başladı, bu konuda birçok haber, yazı ve röportaj yayınlandı. Ancak 22 Ekim 1959 tarihli Cumhuriyet Gazetesi'nde çıkan kısa bir haber, olayları izleyenleri hayretini mucip olmuştur. Haberde aynen şöyle deniliyordu: "Ankara, 21 (cumhuriyet-teleks):14-16 Temmuz 1959 tarihleri arasında Irak'ta Kerkük belgesine Türklerin katliamı ile sona eren olayla ilgili resim, film vs. döküm anların yurda sokulması veya dağıtılması bakanlar kurulu kararıyla men edilmiştir. Söz konusu yasak, 27 Mayıs 1960 ihtilali ile basına konan bütün yasakların kaldırılması ile birlikte kalkmış olup, bu tarihten sonra Türk basınında katliamdaki vahşeti gösteren fotoğraflar serbestçe yayınlanmıştır. Kerkük katliamının hala karanlıkta kalan pek çok yanını bulunduğuna kanıyız. Bunların aydınlığa kavuşturulması gerekir. Örneğin; Kürt liderlerinden Celal Talabani'nin de katliam sırasında eline silah Kerkük sokaklarında dolaştığı ve kendisinin ordu karargahından çıkarken görüldüğü, sözüne güvenilir kimselerden bizzat duydum. Celal Talabani bu hususta acaba ne diyecektir? Ne işi vardı Kışlada? Gerçi kendisi, bu olaylar oldu bir kere, artık unutulması lazım" diyor ise de, Kerküklü Türklerin, birçok masum Türk'ün kanının boş yere akıtıldığı ve yüzlerce ailenin sönmesine neden olan bu faciayı unutması pek kolay değildir. Bu katliamı Türkler işlemiş olsalardı acaba onlar bunu unuturlar mı idi? Kendileri Halepçe katliamını unutabildiler mi? Talabani isterse bu şahsın ismini açıklayabilirim. Halen İstanbul'da Pendik'te oturmaktadır. Ayrıca Bağdat Hukuk Fakültesi'nde öğrenci iken Türkmenler aleyhindeki faaliyetinden dolayı bir Türkmen gencinden yediği tokadı da hatırlıyor mu? Şehitlerimizin aziz ruhları önünde bir yıl dönümünden daha saygı ile eğilir, Tanrı’dan kendilerine rahmet dileriz.

General Kasım’ın Basın Toplantısı

28 Temmuz 1959 tarihinde General Kasım, bir basın toplantısı düzenledi. Kerkük Katliamını düzenleyenleri şiddetle kınayan Kasım, Kerkük’te Türklere karşı yapılan hareketlerin, dünyanın en alçakça işlenmiş cinayetleri olduğunu, faşistlerin dahi böylesine vahşetler yapmadıklarını söyleyerek olaylar sırasında çekilmiş fotoğrafları gazetecilere gösterdi.

Bir süre sonra Kerkük Katliamının baş sorumlusu Davud al-Cenabi ve 260 kişi tutuklandı. Askeri mahkemede yargılanan elebaşların bir kısmı idama mahkum edildi. Bir kısmı da çeşitli hapis cezalarına çarptırıldı. Geri kalanlar da, suçlu oldukları halde serbest bırakıldı. İdama mahkum olanların cezası ise, Kasım’ın iktidarı süresince infaz edilmedi.

Hükümetin eli kanlı canilerin serbestçe dolaşmalarına izin vermesi, Türk toplumunu çileden çıkarmağa başlamıştı. Bu arada hükümet makamları tarafından, milliyetçi gruplar katliamdan sorumlu tutulmağa, Irak basınında komünistlerle milliyetçiler arasında karşılıklı suçlamalar yapılmağa başlandı. Türklerin haklarını savunan milliyetçiler, özellikle al-Facrü’l-Cedid gazetesinde, komünistlerin Irak’ta halkın huzurunu kaçırdıklarını ve masum Türk vatandaşlarını Kerkük’te vahşiyane biçimde katlettiklerini dile getiren sert yazılar yayınladı. Ayrıca Kerkük’teki olaylar sırasında çekilmiş tüyler ürpertici fotoğrafların Irak basınında yer alması ve bu fotoğrafların elden ele dolaşması, kamuoyunda komünistlere karşı büyük nefret ve infial uyandırdı.

Kerkük Katliamı ile ilgili haber, fotoğraf ve belgelerin Türkiye’ye de ulaşması, aynı şekilde kamuoyunun büyük tepkisine yol açtı. Türk kamuoyunun, Kerkük olayları üzerine fazla galeyana gelmesini önlemek için, bu konuda basın toplantıları yapılması önlendi. Bu arada, Bakanlar Kurulu 21 Ekim 1959 tarihinde aldığı kararla, 14-16 Temmuz 1959 tarihinde Irak’ın Kerkük bölgesinde Türklerin katliamı ile sona eren olaylarla ilgili resim, film ve sair dokümanların Türkiye’ye girmesi veya dağıtılması yasaklandı.

Türklerin İntikam Hareketleri

Kerkük Katliamının elebaşlarının cezalandırılacakları yolunda, Bağdat yönetiminin verdiği sözlerin yerine getirilmediğini gören Türkler, büyük bir infial gösterdiler. Hatta katil ve cani zanlılarının serbestçe dolaştıklarının görülmesi, Türkleri çileden çıkarmağa yetmişti.

Bir süre sonra, serbest bırakılan katillerin, suikastlarla teker teker öldürülmeğe başlandıkları ve böylece Türklerin intikam hareketlerine girişerek, kendi haklarını almağa yöneldikleri görüldü. Türk fedailerinin gerçekleştirdiği bu intikam hareketleri sonucunda 40 kadar katil, hak ettikleri cezayı gördü ve Bağdat yönetiminin yerine getirmediği adaleti, meçhul Türk fedaileri gerçekleştirmiş oldu.

Katliam Neler Getirdi ve Neler Götürdü?

Yazımızın bu bölümünde 1959 Kerkük katliamının Türkmenlere göre olumlu ve olumsuz sonuçlarını özetle dile getirmeye çalışacağız.

1959 katliamı Irak Türklerinin başına gelen ilk felaket değildi. Onlar artık acıya, gözyaşları dökmeye, haklarının ellerinden alınmaya karşı koymamaya ve anavatanın (Türkiye’nin) ilgisizliğine alışmışlardı. Bu felaketin her birinde toplumun bin bir zorlukla yetiştirmiş olduğu değerler elden gidiyor ve onların yeri çok zor doldurulabiliyordu. Ancak 1959 katliamı en şiddetli ve en iğrenç olanlardan biri idi. O yıllarda toplumun liderliğine hızla yükselen ve bu konumu bariz bir şekilde toplum içinde kabul gören emekli albay Ata Hayrullah, genç kesime örnek olabilecek ve onlara milli duyguları rahatça aşılayabilen Cahit Fahrettin, aslan yürekli hayat dolu dev adam Kasım Neftçi gibi değerler bir gecede kaybedildi. Teşkilatsız, tecrübesiz ve sahipsiz bir toplumda liderlik seviyesine yetişebilen bir insanı meydana getirmek ne kadar zor ise, böyle bir değeri yitirmek de toplum için o kadar büyük bir yıkımdır. Düşman güçleri de bunları bilerek onlara göre yok edilmesi gereken Türkmenlerin listesini önceden hazırlamış ve katliamın ilk gecesinden başlayarak listedeki bu insanları avlamaya başlamışlardı.

Katliamdan önceki aylarda türlü baskılardan bıkan Türkmen ailelerde memleketi terk edip başkent Bağdat'a göç hareketi başlamıştı. Katliamdan hemen sonra belirsizlik, benzer bir olayın tekrarlanabileceği korkusu ve istikrarsızlık nedeniyle iş ve kazanç sıkıntısı yüzünden Bağdat şehrine küçümsenmeyecek boyutta göç hareketi başladı. Kerkük şehri adeta boşalıyordu. Tabii ki bu boşluğu da başka taraflar doldurmaya kalkıştı. Bu da, artık devlet dairelerinde daha az Kerküklü Türk memur, okullarda daha az öğrenci ve öğretmen, ticaret ve serbest mesleklerde uğraşan Türkmenlerin daha az adette olması manasına geliyordu. O günden sonra Arapların ve Kürtlerin Kerkük şehrinde yerleştirilmesine planlı bir şeklide hız verildi.

Madalyonun öbür yüzüne bakılırsa katliamın “Olumlu Sonuçlar” doğurduğunu da görmemiz mümkündür. 1959 katliamı gibi büyük bir facia, Irak Türkleri için olumlu sonuçların da doğurduğu bir gerçektir. Bosnalıların Sırp vahşetinden sonra özgürlüklerine kavuştukları, Kosovalıların aynı durumdan sonra üzerlerine özgürlük güneşinin doğacağı gibi, ancak Irak Türkleri örneğinde Türkiye'nin ve dünyanın ilgisizliği yüzünden o boyutlarda sonuçların doğmadığı da bir gerçektir.

Irak Devleti’nin kuruluş tarihi olan 1920'den 1958 yılının Temmuz ayında ilan edilen Cumhuriyet tarihine kadar geçen yaklaşık 40 yıl içinde Irak Türklerinin adı, devlet yapısı içinde ayrı bir etnik toplum olarak hiç duyulmamıştır. Bu süre içinde dernek, cemiyet ve diğer sivil kuruluşların bulunmaması, Türkmenlerin gazete, dergi gibi bir yayın organına sahip olmaması Irak'ta çoğunluğu teşkil eden Arapların, yurdun kuzey bölgesinde mevcudiyeti olmaması nedeniyle Arap halkının Irak'ta en az iki buçuk milyon Türkün (o zamanlar 750 bin - 1 milyon) varlığından haberi bile yoktu. İktidarı elinde tutan rejim de zaten buna müsaade etmemekte idi. Rejim bu toplumun üzerine bir kara perde çekilmesini istiyor ve bunu kendi eliyle yapıyordu. Arapların Cumhuriyet günlerine kadar Türkmenlere "Kırad" yani "Kürtler" diye hitap etmeleri ve onları Kürt olarak tanımaları Irak Türklerini kahrediyordu.

Cumhuriyetin ilanından bir süre sonra Irak Türkleri "Türkmen" ya da "Türkmenler" diye anılmaya başlandı. Türklerin Türkmen diye tanıtılmaları devlet eliyle ve belirli bir amaçla yapılmıştı. Amaç; eskiden olduğu gibi Irak Türklerini Türkiye'den, Türk milletinden ve büyük Türk dünyasından ayırmak idi. İşin doğrusu Irak Türkleri de bu yeni "unvanı" , başka deyimle bu yeni tanıtımı benimsedi. Bunun da nedeni Irak'ta çoğunluğu oluşturan Arapların, bu yeni vasıfla artık onların kendi kimlikleriyle tanınmasına yardımcı olması faktörü idi. Bu da Irak Türklerini psikolojik yönden rahatlatmıştı. Katliamın haberleri yayıldıktan ve gazetelerin katliam haberlerini her gün manşet ettikten sonra "Türkmen" sözcüğü Irak'ta üçüncü bir toplumun adresi olarak iyice yerleşti. Katliam, Irak'ta Arapların komünizm karşıtı olan kesimi ve özellikle aydınlar ve basın camiasının Türkmenlere karşı büyük bir sempati duymasına neden oldu. Bu kesimler, Türkmenleri canları pahasına bile komünistlerin karşısında durabilen birer kahraman olarak görmeye başladı. İbre katliam sayesinde (!) tamamıyla Türkmenlerin lehine döndü. Onlar bir sevgi odağı oldu, gazetelerin sayfalarında her gün sitayişle bahsi edilen bir kesim haline geldi ve bu duygu uzun yıllar sürdü.

Irak'taki devrik rejimin Türkmenlere karşı uygulamış olduğu asimilasyon ve göç politikasına rağmen, ferdi olaylar hariç, Türkmenler Araplardan kötü davranış görmediler. Türkmenlerin dürüstlüğü, çalışkanlığı ve devlete özveriyle hizmet ettiği gibi gerçekler, katliamdan sonra iyice görüldü ve belirlenen müspet sonuçları doğurdu. Devrik lider Saddam'ın bile bu gerçeği itiraf ettiği ve özel toplantılarının birinde: "Türkmenlerin dürüst ve çalışkan insanlar olduğu bir gerçektir, ama ne yapayım ben onları sevmiyorum" demiş olduğu rivayet olunur.

Katliamdan sonra Türkmenler lehine önemli bir gelişme daha meydana geldi. Bu da, Bağdat Radyosu Türkmence Bölümünün süresinin uzatılması ve bölümün güçlendirilmesi olayı idi. Türkmence bölümü Cumhuriyetin ilanından 6 ay sonra yani katliamdan 6 ay önce kurulmuştu. Bu bölüm, katliamdan sonra Türkmenlerin lehine cereyan eden ve bahsini ettiğimiz gelişmelerin etkisiyle Türkmen kültür, müzik ve sanat alanlarında önemli hizmetler verebilecek duruma geldi.

Katliamdan sonra, siyasi çalkantılar ve hareketli günler içerisinde başkent Bağdat'ta eskiden oturan ve katliam sonrası oraya göç etmeye mecbur kalan ya da göç etmeyi uygun gören Türkmenlerin aydın kesimi artık bir araya gelmek, Irak Türklerinin siyasi ve kültürel haklarını dile getirmek ve talep etmek ihtiyacını duydular. İşte o hareketli günlerde yapılan çalışmalar ve görüşmeler sonucunda Türkmen Kardeşlik Ocağının temelleri atıldı ve Irak Türklerinin Osmanlı devrinden beri o güne kadar kurulmuş olan en ciddi, en yararlı ve en geniş kitlenin benimsediği ve etrafında toplandığı bir kuruluş meydana geldi.

Türkmen Kardeşlik Ocağı, hem siyasi hem de sosyal ve kültürel boyutları ve faaliyetleri olan bir kuruluş idi. 1960 yılında kurulan bu "Ocak", Baas rejimi tarafından Türkmenlerin elinden alınıp bir grup Baas partisi yanlısı insanların eline verildiği tarihe kadar (1977), Irak Türkleri tarihinde eşi ve benzeri görülmeyen hizmetler sundu. Ocağın onlarca değerli hizmet ve faaliyetlerinin başında da Türkçe ve Arapça yayınlanan ve değerli hizmetlerini 17 yıl boyunca sürdüren "Kardeşlik" dergisi vardı.

Irak Türkmen toplumu hem bu korkunç ve elim olayın hatıralarını anımsıyor, hem de dikta Baas rejiminin yıkılışı dolayısıyla özgürce ve insan hakları ilkelerine yakışır bir seviyede o topraklarda yaşayacağı ümidini kırgın ve acı dolu yüreğinde ümit ediyor, geleceğe ümit dolu gözlerle bakıyor

Elektronik Ortam Kaynakları

1. 14 TEMMUZ 1959 KERKÜK KATLİAMI TÜRKİYE'DE NASIL DUYULDU?

http://www.irakturkleri.8m.com/guncel.htm

2. Türk Meclisi – KERKUK KATLIAMI 14-16 TEMMUZ 1959

http://www.turkmeclisi.org/?Sayfa=Temel-Bilgiler&Git=Bilgi-Goster&Baslik=kerkuk-katliami-(14-16-temmuz-1959)&Bil=747

3. Habib Hürmüzlü, 24.07.2013, “1959 Kerkük Katliamı Neler Doğurdu” 

http://www.kerkukvakfi.com/makaleler.asp?id=1920

4. TÜRKMEN ELİ KERKÜK KATLİAMI

http://www.turkislamdevletleri.com/konular/1097-Kerkuk-Katliami-14-Temmuz-1959-Unutma-Unutturma.html

5. Ali Kerküklü – Türkmen Şehri Kerkük 

http://www.altayli.net/turkmen-sehri-kerkuk.html

6. Kerkük Dergisi- yıl 2, sayı 5, Temmuz 1998